صنايع پتروشيمي چيست؟
واژه‌ی پتروشیمی از دو كلمه "پترول " و "شیمی " تركیب شده و معنی لغوی آن مواد شیمیایی حاصله از نفت است .
این واژه برای اولین بار در 1942 ، توسط عده ای از سازندگان مواد شیمیایی ، برای تبلیغات به كار برده شد . به طور كلی مواد پتروشیمی ، آن گروه از محصولات شیمیایی هستند كه از طریق تغییر شكل یافتن یا فعل و انفعالات قسمتی از هیدروكربور های نفت یا گاز طبیعی با سایر مواد تهیه می شوند .
محصولات پتروشیمی دارای موارد استعمال عمومی و صنعتی متعدد از قبیل پارچه ( نایلون ، داركرون ، پشم و پنبه مصنوعی ) لوازم الكتریكی ، كودهای شیمیایی ، حلال ها ، مواد پاك كننده و غیره است. محصولات پتروشیمی صنایع پتروشیمی را می توان به سه دسته مشخص تقسیم كرد:
1- محصولات اصلی مانند اتیلن ، پروپیلن ، گوگرد ، بنزین ، آمونیاك و غیره . این محصولات پایه و اساس محصولات متعدد دیگر پتروشیمی را تشكیل می دهد.
2- محصولات میانی كه از محصولات اصلی تولید شده و مواد اولیه كارخانه های تولید كننده محصولات نهایی را تشكیل می دهند . مانند پلی كلروروینیل (پی وی سی )، ملامین و...
3- محصولات نهایی كه برای ساختن لوازم و ابزار مورد مصرف صنایع و عموم مردم به كار می روند، مانند الیاف مصنوعی، اشیای پلاستیكی، لاستیك،كود های شیمیایی و غیره . موارد استعمال و اهمیت جهانی محصولات پتروشیمی امروزه زندگی بدون محصولات پتروشیمی بسیار مشكل است .
در این قسمت موارد استعمال برخی محصولات پتروشیمی را به طور خلاصه بیان خواهیم كرد. كودهای شیمیایی عامل بسیاری موثری در ازدیاد محصولات كشاورزی جهان می باشند و بدون مصرف آنها به یقین می توان گفت كه جمعیت جهانی دچار مضیقه ی شدید غذایی می شود در بعضی كشو رها در اثر كشت و زرع عرض سال های زیاد ، مواد غذایی زمین تحلیل رفته و اگر زمین با كودهای مناسب تغذیه نشود . برداشت محصول بسیار كم است .
امروزه پایه و اساس كود شیمیایی را " ازته و آمونئیاك " تشكیل می دهند. پلاستیك ها در بیشتر احتیاجات عمومی و صنعتی سهم مهمی دارند و ركن اصلی زندگی امروزی را ز تشكیل می دهند هر یك از پلاستیك ها دارای مشخصاتی است كه ممكن است با مشخصات پلاستیك دیگر كاملا فرق داشته باشد .
امروزه قسمت اعظم یك قایق را پلی استرهای مسطح تشكیل می دهد. در هر اتومبیل بیش از 14 كیلوگرم و در هواپیما های مافوق صوت ، بیش از 2/5 تن پلیمر های مصنوعی مصرف می شود . پلاستیك ها در تسخیر فضا نیز سهم موثری داشته اند .
بدون پلاستیك ، تهیه لباس فضائی تقریبا غیر ممكن بود. پلاستیك ها هم چنین در تهیه لوازم ساختمانی ، كف پوش ، كیسه و بسته بندی ، قطعات الكتریكی و عایق بندی ،بطری، لوازم طبی ، جراحی و غیره به كار می روند. لاستیك : یكی دیگر از محصولات پتروشیمی ، لاستیك است كه به مقدار زیادی در تهیه تایر وسایل نقلیه به كار می رود ولی موارد استعمال زیاد دیگری نیز از قبیل استفاده در تهیه لوله ،پوشش كابل ، تسمه نقاله و غیره دارد . الیاف های مصنوعی نیز به علت دارا بودن خواص فیزیكی و شیمیایی مختلف ، موارد استعمال گوناگون دارند .برای مثال نایلون سالنها در تهیه جوراب به كار می رفت و بعد در جهت تهیه پوشاك ، پرده ، پارچه های گوناگون و غیره ، مورد استفاده قرار گرفت .
الیاف پلی استر كه به نام های داكرون و تریلن نامیده می شوند حتی از الیاف طبیعی و مصنوعی دیگر نیز قدرت بیشتری دارند مصرف این نوع الیاف به علت داشتن خواص گوناگون مانند چروك نشدن به سرعت زیاد شده است. الیاف پلی استر به مقدار زیادی در تهیه پارچه ، پرده ، قالی ، تسمه های نقاله ، طناب و غیره مورد استفاده قرار می گیرد . مواد پاك كننده نیز به مقدار زیادی چه در صنعت و چه در مصارف خانگی جایگزین صابون شده است . این مواد نه تنها جهت شست و شو به كار می روند ، بلكه خاصیت میكروب كشی نیز هستند. علاوه بر آن چه گفته شد ، مواد پتروشیمی موارد استعمال متعدد دیگری نیز دارند.
مواد سمی مانند حشره كش ها ، حلال ها، منفجره ، مواد ضد انفجار ، مواد رنگی ، چسب های نواری ، چسب مایع ، بر چسب های كاغذی و صنعتی ، انواع رنگهای ساختمانی . اسیدهای گوناگون برای آب كاری فلزات ، آب كاری پلاستیك ها ، چربی زدایی ، پاك كننده ها و اسیدهای مورد استفاده در آزمایشگاه ها ، گاز كلر برای تصفیه ی آب آشامیدنی ، گاز كربنیك برای نوشابه سازی و آتش نشانی ، گوگرد و دوده های صنعتی برای لاستیك سازی ، انواع تینر ، استن و مواد سوختن و بسیاری فرآورده های دیگر، همه از محصولات صنعت پتروشیمی هستند. فرآورده های نفتی پس از ساخت فرآورده های حاصله از نفت ‚گام پیچیده بعدی نحوه رساندن آنها به خریداران خواهد بود.
برای انتخاب راه حمل فراورده ها عوامل متعددی را باید در نظر گرفت كه عبارتند از :
نرخ هزینه حمل‚ مقدار فرآورده ها و مسافت بین مراكز توزیع و مصرف كنندگان .
مصارف عمده فرآورده های نفتی عبارتست از حمل و نقل ‚تامین گرما و روشنایی و ایجاد برق .
ولی البته نفت یك ماده چند خاصیتی است:
روغن موتور ‚موم‚ وسائل جلاكاری ‚بسیاری از داروها و وسائل آرایش همه مواد خام خود از نفت می گیرند .
صنعت پتروشیمی نیز فرآورده های بیشماری به ما می دهد كه برای صنایع و زندگی روزمره ما ارزش بسیار دارد. فراورده های نفتی معمولا به صورت عمده از پالایشگاه خارج می شوند گر چه بعضی از آنها قبلا در قوطی یا بشكه بسته بندی شده و آماده تحویل به مصرف كننده هستند .
مشتریان عمده ‚مانند كارخانه های برق یا كارخانه های شیمیایی گاهی سفارشات خود را به وسیله لوله ‚كامیون ‚راه آهن یا كشتی مستقیما از پالایشگاه دریافت می دارند. مشتریان كوچكتر عموما احتیاجات خود را از مراكز و انبارهای توزیع كه ((پایانه)) یا((انبار)) نامیده می شوند دریافت می دارند.
فراورده ها به وسیله (كشتی فراورده )یا دو به كامیونهای نفتكش و با واگنهای نفتكش راه آهن برای خریداران حمل می شوند . وظیفه مهم و پیچیده سازمان توزیع یك شركت نفتی اینست كه یقین حاصل كند محصولات مورد نیاز به مقادیر صحیح در زمان مقرر به مقصد معین تحویل گردد علاوه بر این شركتها دائما تلاش دارند كه با برنامه های پژوهشی خود مرغوبیت فرآورده ها و خدمات و راهنمایی های فنی لازم را تامین كنند.
بطور كلی هفت یا هشت گروه اصلی فرآورده نفتی وجود دارد ولی باید افزود كه هر گروه شامل چندین نوع فرعی است كه كاربرد مختلف دارند فرآورده هایی كه از اجزا سبكتر ساخته می شوند بیشتر برای وسایل حمل و نقل و ایجاد گرما و نور بكار می روند. نفت عمدتا به عنوان ماده خام صنایع پتروشیمی مورد استفاده قرار می گیرد. گاز سبك (LPG) عموما بصورت سیلندر و بطری عرضه می گردد و غالبا در خانه ها ، هتلها ، رستورانها و موسسات دیگر به عنوان سوخت آشپزی و حرارتی بكار می رود .
در چند كشور از جمله الجزایر و هلند به عنوان سوخت اتومبیل مصرف می شود . و در ژاپن بیشتر تاكسی ها از این سوخت استفاده می كنند. ولی البته ماده ای كه بیش از همه با اتومبیل ارتباط دارد همانا بنزین است . اتومبیل ران امروزی انتظار دارد اتومبیلش در سرمای صبحگاهی براحتی روشن شود و براه افتد .
از این رو بنزین های مدرن حاوی آمیخته ای است از مواد اضافی از قبیل ضد یخ ، ضد كوبش و مواد شستشو دهنده . شركتهای نفتی همواره با كارخانه های موتور سازی در ارتباط نزدیك هستند تا بتوانند مواد سوختی مناسب موتورهای مدرن را به عمل آورند. در ابتدا بنزین مانند سایر اجناس در فروشگاههای وسایل فنی و یا فروشگاههای مواد غذایی به فروش می رسید . با افزایش تقاضا ، پمپ بنزین های اختصاصی احداث شد كه برخی از آنها تعمیرگاه نیز داشتند .
در تعمیرگاههای مدرن تكیه روی سرعت تحویل و سهولت كار است : بعضی شان 24 ساعته باز هستند و مجهز به پمپ های بی مقصدی و سیستمی كه مشتری می تواند با استفاده از كارت اعتباری تربیت دهد كه بهای جنس خریداری شده مستقیما از حساب بانكی اش برداشت شود .
بسیاری از این موسسات ، علاوه بر انواع وسائل اتومبیل اجناس دیگری از قبیل مواد غذایی و گل نیز می فروشند ، و بعضا سرویس خشك شویی و كافه تریا نیز دارند. یك نوع سوخت دیگر به نام " نفت چراغ " در هواپیما های غیر نظامی بكار می رود . با توجه به اینكه هواپیماهای مسافر بری سالانه بیش از 1500 میلیارد كیلومتر پرواز می كنند نگفته پیداست كه این ماده سوختی چه بازار وسیعی دارد. بسیاری از كشورهای در حال توسعه برای حفظ منابع طبیعی خود غالبا برای حرارت و روشنایی بجای هیزم نفت چراغ مصرف می كنند.
گازوئیل در موتورهای دیزلی كامیونها ، اتوبوسها ، وانت ها ، قطارها و كشتی ها مصرف می شود و همچنین در صنایع و كارخانه های برق نیز كاربردهایی دارد. مازوت برای ایجاد حرارت ؟، نیروی برق و نیز در كشتیهای توربین بخاری مصرف می شود . سنگین ترین رسوبات یعنی فقیر مصارف وسیعی برای آسفالت كاری و به عنوان پوشش عایق رطوبتی سدها ، تونل ها و مخازن آب دارد. همچنین از بعضی رسوبات مواد خام مورد نیاز جهت ساخت مواد روغن كاری بدست می آید .
نفت دست نخورده بصورت عمده به كارخانه روغن سازی حمل می شود و در آن جا طبق فرمولهای خاص با مواد شیمیایی ویژه ای آمیخته می گردد . هر نوع ماشینی ، از یخچال كوچك خانگی گرفته تا ماشین آلات غول آسای اتومبیل سازی، احتیاج به روغن كاری دارد. بنابراین بازار مواد روغن كاری وسیع و در عین حال بسیار پیچیده است زیرا برای هر كاربردی یك فرآورده خاص باید تولید گردد . یك گروه از فرآورده ها باید مورد بحث ویژه قرار گیرد : مواد شیمیایی بی شماری كه از نفت مشتق می گردد .
صنعت پتروشیمی با صنعت نفت بستگی نزدیك دارد . در واقع بسیاری از كارخانه های پتروشیمی سازنده فرآورده هایی هستند كه با فرآورده های ساخته شده از منابع كمیاب طبیعی رقابت دارند ، از قبیل لاستیك مصنوعی بجای لاستیك طبیعی ، و پودر شستشو بجای صابون . همچنین فرآورده های كاملا تازه ای از آنها تهیه می شود كه زندگی روزانه ما را دگرگون كرده است:
اشیا پلاستیكی برای خانه ، وسائل بسته بندی در سوپر ماركت ، پارچه های "بشور و بپوش " مواد رنگرزی ، وسائل چسب و انواع رنگ . صنعت شیمی برای تهیه مواد خام خود جهت ساخت هزاران فرآورده ای كه موجبات آسایش و سهولت زندگی مدرن را فراهم می كنند، متكی به مواد نفتی است حفاظت محیط زیست توجه صنعت نفت به محیط زیست تازگی ندارد .
تجارت نفت مستلزم عملیات بسیار وسیع و متعددی است :
سكوهای عظیم الجثه ، كشتی های نفتكش ، پالایشگاه ها ، هزاران كیلومتر خط لوله – كه همگی در محیط زیست اثر می گذارند.
از سالها پیش شركتها نفتی مقدار زیادی از وقت و بودجه خود را برای یافتن راههایی جهت كاهش آثار نامطلوب عملیات خود بر روی محیط زیست صرف كرده اند . البته در تحلیل نهایی مساله عبارتست از تعادل بین نیاز به مواد نفتی و علاقه به حفاظت محیط زیست سالم. شركتهای نفتی و دولتها در این دو زمینه همكاری می كنند و در مقیاس بین المللی تلاش دارند این تعادل را تامین نمایند. در این چند سال اخیر اثرات عملیات نفتی بر روی محیط زیست موضوع بحث های گسترده ای بوده است .
این اثرات ممكن است كوتاه مدت باشد ، مانند ریزش تصادفی نفت یا فرآورده های نفتی ، و یا دراز مدت مانند " مساله گرم خانه " (گرم شدن محیط كره زمین ) و یا صدمه به قشر اوزون فضا كه اثرات آن در جهانی كه نسل های آینده از ما به ارث می برند مشهود خواهد شد.